Papa Franz Joseph Haydn

Wenen

Franz Joseph Haydn werd op 31 maart 1732 geboren in  Rohrau in (Oostenrijk). Hij zong als jongen in het koor van de Stephansdom in Wenen (1740-1749), kwam dus veel in Wenen, en zal ongetwijfeld mede zijn gevormd door de rijke muzikale cultuur aldaar.  Zoals elke jongen wordt hij puber en krijgt hij een stembreuk. Hij moet het koor verlaten tenzij hij wordt gecastreerd, niet ongebruikelijk in die tijd. Vader Haydn heeft hem volgens de anekdote ternauwernood onder het mes vandaan gehaald. Maar de ouders steunen niet een loopbaan in de muziek en zien hem liever in het klooster intreden. Hij bespeelt inmiddels diverse instrumenten en kan in zijn onderhoud voorzien door lesgeven, musiceren en hij begint ook te componeren (serenades, om buiten te spelen, straatmuziek dus, en pianosonates).  Hij woont op een onverwarmde zolderkamer in Wenen in het Michaelerhuis, waarvan de eerste etage wordt bewoond door de weduwe gravin Esterhazy, en dat blijkt later een belangrijk contact. Haydn ontwikkelt zich verder door zelfstudie en door les van de Italiaanse componist en zangpedagoog Porpora die van 1753-1757 in Wenen verblijft. Van Porpora leert hij componeren, daarnaast doet hij veel praktische ervaring op als klavierbegeleider in diens zanglessen, waarmee hij uiteindelijk ook een goede boterham verdient.

Esterhaza

Vooraanzicht Esterhaza

In 1757 wordt Haydn aangesteld als kapelmeester van Graf Karl Josef Franz von Morzin, voor wie hij zijn eerste symfonieën schrijft. In 1760 trouwt hij met Maria Keller. Algemeen wordt zij als een nare vrouw beschreven, feit is dat het huwelijk niet gelukkig was en dat Haydn er diverse buitenechtelijke relaties op nahield. Het huwelijk van Haydn blijft kinderloos, en met de typische gedachtegang van die tijd zou Haydn later verzuchten: “mijn vrouw kon me geen kinderen schenken, dus was ik minder onverschillig voor de charmes van andere vrouwen”. In het zomerverblijf Esterhaza onderhoudt hij een intensieve relatie met Luigia Polzelli, een negentienjarige zangeres, echtgenote van een violist die echter niet kon spelen wegens (waarschijnlijk) tuberculose. Zelfs tekende Haydn ooit een verklaring dat hij, mocht het nodig zijn, Luigia een pensioen zou nalaten.

Vanaf 1761 is Haydn kapelmeester van de Esterházy’s. een zeer machtige familie met bezittingen en paleizen in Oostenrijk en Hongarije. Officieel hadden de vorsten de titel van “prins” maar zij regeerden als soeverein vorst over hun prinsdommen. Zij hadden bovendien goede relaties met de toenmalige internationale jetset. Hij kan goed opschieten met Prins Nikolaus I, aan het bewind vanaf 1762, die hij bijna 30 jaar trouw dient. Zijn residentie wordt Eisenstadt. Maar in 1766 laat prins Nikolaus een prachtig zomerverblijf bouwen aan het Neusiedlermeer, in het tegenwoordige Hongarije, en dit wordt een soort “Hongaars Versailles”, met een operahuis, marionettentheater, bijgebouwen voor theater en concerten.

Er werd veel aan muziek gedaan in allerlei vormen, met vooral in de zomermaanden vrijwel dagelijks voorstellingen. Haydn schreef muziek, opera’s, marionetten­spelen, symfonieën, kamermuziek, strijkkwartetten, barytontrio’s. Vorst Nikolaus bespeelde zelf de baryton, een snaarinstrument dat vrijwel in vergetelheid is geraakt. Hier was de internationale jetset regelmatig te gast. Haydn had hier een prachttijd. Vanaf 1766 was hij zelfs eerste kapelmeester. Het dienstverband leverde hem een leven zonder materiële zorgen, en hij kreeg bovendien de gelegenheid kennis te maken met in de zomer daar verblijvende vorsten en diplomaten. Haydn werd zo één van de bekendste en beroemdste musici van Europa, zonder dat hij in een metropool woonde. Hij kon bovendien experimenteren op basis van try-outs en lette scherp op hoe zijn muziek gevonden werd.  Uiteraard was hij wel wat geïsoleerd. Maar, zo schrijft Haydn in zijn autobiografie: „Ich war von der Welt abgesondert, niemand in meiner Nähe konnte mich an mir selbst irremachen und quälen, und so musste ich original werden”.

de baryton

Rond 1770 veranderde de componeerstijl onder invloed van de “Sturm und Drang”, een oorspron­ke­lijk literaire beweging die het gevoel meer centraal wilde stellen (Empfindsamkeit): veel gebruik van mineurtoonsoorten, plotselinge overgangen, grote contrasten. De Empfindsamkeit legde uitein­delijk de basis voor de Romantiek, maar bij Haydn en Mozart krijgen de klassieke vormen de over­­hand. Vanaf 1781 was Haydn bevriend met Mozart, met wie hij samen strijkkwartetten speel­de. Haydn was zo onder de indruk van Mozarts opera’s dat hij na 1780 zelf geen opera’s meer schreef.
 

Londen

Vanaf ongeveer 1780 komt er serieuze belangstelling vanuit het buitenland. In Modena wordt Haydn honorair lid van de Philharmonie. Uit Londen worden pogingen gedaan hem naar Engeland te krijgen. Vanuit Parijs komt de opdracht een aantal symfonieën te schrijven (1785) en van uit het Spaanse Cadiz krijgt Haydn opdracht een orkeststuk te schrijven over de Zeven Kruiswoorden „Sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze“ (1786).  Tsaar Paul I van Rusland wordt bij hem leerling, alsmede andere edellieden en hoogwaardigheidsbekleders. Haydns werken gaan uitgegeven worden en zijn welstand stijgt. In 1785 treedt hij toe tot de Vrijmetselaars (waarvan Mozart al lid was).

In 1790 komt Nikolaus te overlijden en dan wordt de kapel ontbonden. Haydn blijft salaris ontvangen maar heeft geen werk meer aan het hof. Hij wordt zzp-er en laat zich door de impresario Salomon engageren voor een serie concerten in Londen. Hij moet dan afscheid nemen van Marianne Genzinger, een vrouw van een arts waar hij op dat moment veel voor lijkt te voelen. Van december 1790 tot juni 1792, en van januari 1794 tot augustus 1795 verblijft Haydn in Engeland, waar hij bijzonder goed wordt ontvangen. Veel kranten besteden aandacht aan hem, de Prince of Wales begroet hem met een ceremoniële buiging (zeer bijzonder!) en de univer­siteit van Oxford verleent hem een ere­docto­raat. Hij wordt gevierd als componist/dirigent en hij is een veelgevraagd pianodocent. Zijn concerten zijn enorme sociale events waar de gehele aristocratie zich vertoont. In deze periodes ontstaan de laatste en belangrijkste pianosonates (nr, 60,61 en 62) en de 12 Londense symfonieën, de kroon op zijn symfonisch oeuvre.

In de Londense society werd Haydn aanbeden door allerlei vrouwen en hij kreeg een relatie met Rebecca Schroter, een 40-jarige weduwe. Zij richtte aan Haydn diverse liefdesbrieven die Haydn overschreef en bewaarde “No language can express even half of the love and devotion I feel toward you”. Zij waakte min of meer over zijn geestelijk welzijn. Het is waarschijnlijk dat Haydn met haar heeft gemusiceerd en voor haar heeft gecomponeerd.Vooral tijdens zijn tweede verblijf in Londen woonde hij min of meer met haar samen. De klaviertrio’s op.73 zijn aan haar opgedragen. Maar hij had ook een speciale relatie met de dichteres Anne Hunter, van wie hij gedichten van klavierbegeleiding voorzag. In 1793 kocht hij in Gumpendorf onder de rook van Wenen een groot huis. Hij kon zich darn goed aan componeren wijden. Uit Londen had hij Miltons Paradise Lost meegenomen, dat uiteindelijk de basis werd voor “Die Schöpfung”. Na zijn Londense periode trad hij (op terugreis) op in 1795 als gastdiri­gent in Hamburg, Berlijn en Dresden.

Terug in Wenen

Terug in Wenen riepen de  Esterházy’s Haydn opnieuw op. De kapel was weer opgericht, maar de inmiddels wereldberoemde Haydn kon zich niet meer vinden in een rol als gewoon lid van de hofhouding, die in de keuken de maaltijd moet gebruiken samen met het keukenpersoneel. Uiteindelijk kreeg hij de titel “Herr von Haydn”. Zijn taak als kapelmeester bleef overigens voornamelijk beperkt tot het jaarlijks componeren van een mis voor het naamfeest van de prinses. Zo ontstonden tussen 1795 en 1802 zes missen. Beïnvloed door de oratoria van Händel, die hij in Engeland had gehoord, componeerde Haydn zelf twee werken in dit genre: Die Schöpfung (1798) en Die Jahreszeiten (1801). In 1797 schreef Haydn op verzoek van de keizer de Oostenrijkse “Nationalhymne” Gott erhalte Franz den Kaiser, deze melodie is nu niet het Oostenrijkse maar het Duitse volkslied, eerst sinds 1922 met de tekst “Deutschland über Alles”, later na 1950 met de tekst “Einigkeit und Recht und Freiheit für das deutsche Vaterland” (3e couplet). Haydn overleed op 31 mei 1809 in Wenen. De Franse legers stonden toen voor de stad. Bij de begrafenis werd het Requiem van Mozart uitgevoerd.

Haydns oeuvre omvat 125 barytontrio’s, 104 symfonieën, 52 klaviersonates, 83 strijkkwartetten, 46 klaviertrios, 14 missen, 6 oratoria, 24 opera’s. Het Duitse volkslied is het langzame deel uit het strijkkwartet in C-Dur op.76. In zijn latere werken kunnen soms prachtige en zeer gevoelige adagio’s klinken (pianotrio Hob.XV 23, symfonie 102). Haydn heeft grote invloed gehad op de muziekgeschiedenis. Zijn faam was tijdens zijn leven al zo groot, dat vele werken van tweederangs componisten onder zijn naam werden uitgegeven, wat bij sommige stukken de identiteit van de auteur behoorlijk dubieus maakt. In zijn vroegste werken is de stijl van de barok goed te bespeuren. Maar Haydn ontwikkelde zich tot een typisch klassiek componist en met hem ontwikkelde zich de muziek in het algemeen. Hij stond aan de basis van de vorming van de vierdelige symfonie en droeg bij aan de ontwikkeling van de sonatevorm. Ook het strijkkwartet werd door hen verder ontwikkeld, met name door de vier strijkers gelijkwaardig te doen spelen. De vormen die Haydn ontwikkelde werden tot laat in de negentiende eeuw gevolgd.
In de jaren 1805-1808 houdt Albert Dies (een bewonderaar, tevens schilder en literator) diverse gesprekken en interviews met de dan oude en gebrekkige Haydn. Allerlei details en wetenswaardig­heden over zijn privéleven en liefdesleven worden dan verteld, uiteraard voorzover Haydn die kwijt wil. Op 27 maart 1808 verschijnt Haydn bij een uitvoering van Die Schöpfung voor het laatst in het openbaar. Een jaar na Haydns dood wordt de biografie gepubliceerd, waarschijnlijk is wel dat Dies diverse zaken heeft gedramatiseerd en overdreven. Dies schrijft onder andere dat Haydn “niet kon begrijpen hoe het toch kon gebeuren dat hij zo begeerd werd door zoveel mooie vrouwen, die konden toch niet gedreven worden door zijn schoonheid”. Vooral in zijn latere levensdagen kreeg Haydn de bijnaam Papa. De naam Franz is eigenlijk nooit gebruikt.
 

Papa Haydn

De bijnaam “Papa”  is op drie zaken terug te voeren:

1. Als een soort koosnaam vanwege de musici die onder hem werkten. Musici waren in het zomerverblijf nogal geïsoleerd, hadden het soms moeilijk, en dan kwam Haydn voor hen op.

2. Zijn rol in de ontwikkeling van de muziek, hij stond aan de basis van pianotrio, symfonie en strijkkwartet en ontwikkelde de ze vormen tot grote hoogte.

3. Haydn bereikte een voor die tijd hoge leeftijd, is vaak ook als relatief oude man afgebeeld op portretten die waarschijnlijk weinig gelijkenis hadden.

Op de melodie van de symfonie nr. 94 (sterke gelijkenis met “Kortjakje”) werd een Engels kinderliedje geschreven: Papa Haydn’s dead and gone but his memory lingers on. When his mood was one of bliss he wrote jolly tunes like this. Mogelijk heeft de bijnaam ook een verband met de plaats die Haydn lang heeft gehad:  namelijk als een componist die “wel aardige” muziek maakte,  maar toch vooral als een soort voorbereider voor latere componisten werd gezien en niet in de schaduw kon staan van Mozart of Beethoven. De Franse muziekpublicist Adolphe Boschot verdedigde die gedachte ooit met de uitspraak: “Haydn reikt meestal slechts een enveloppe aan waarvan de inhoud door Mozart wordt onthuld”. Met andere woorden: Haydn heeft de rol van vulling die mag opdraven in de programma’s als  het om zaken zonder belang of risico gaat. Oude sul in plaats van papa.