Kunst in het algemeen, maar zeker muziek kan mensen beïnvloeden, en kan daarom ook gebruikt worden voor ideologie. Leiders enautoriteiten kunnen gebruik maken van de emoties die de kunst opwekt. Die emoties “maken” wij doordat we muziek op een bepaalde manier beleven. Muziek, en vooral samenzang, verbroedert. Muziek en kunst kunnen ook worden afgewezen, of zelfs verboden met bijvoorbeeld het argument: past niet, is niet goed voor je, etc. Omgekeerd kunnen kunstenaars ook politieke of ideologische boodschappen geven. In de volgende pagina’s wil ik enkele voorbeelden tonen hoe muziek gebruikt kan worden voor politieke doeleinden, maar eerst een beeld van hoe autoriteiten proberen de emotie van kunst een bepaalde – gewenste – richting te sturen.
Een belangrijk aspect van het regime in Nazi-Duitsland was de visie op kunst. Moderne kunst, impressionisme, non-figuratief, atonaal, dat kon allemaal niet en werd als “ontaard” gelabeld. Ook alles wat vervaardigd werd door Joodse kunstenaars viel daaronder. Dat was nogal wat. Aan de andere kant was er een enorme, bijna obsessionele belangstelling voor de traditionele kunst. Deze kunstwerken werden dan ook enthousiast geroofd en weggehaald uit de musea en galerieën van de bezette landen. Goedgekeurde muziek was van Wagner, Brahms, Mozart, Schumann. Schönberg niet, modern en atonaal, Mahler niet: Joods. Debussy niet: modern en Frans. Voor de beeldende kunst gold een vergelijkbaar handvest.
In Nazi-Duitsland werd volop aandacht besteed aan Entartete Kunst, met reizende tentoonstellingen, waar de kunst werd getoond, belachelijk gemaakt en uiteindelijk vernietigd. Rechtschapen burgers hoorden goede kunst te waarderen en niet de slechte. Overigens staat deze gedachtegang ook weer niet ver van die van de ouders die hun dochters verboden de Charleston te dansen in de twintiger jaren of hun pubers te laten genieten van rock ’n roll tijdens de jaren vijftig!
Vooral werd gewaardeerd de kunst die te maken had met de “Germaanse traditie”, bijvoorbeeld de Germaanse sagenwereld. Het door Baudet in navolging van Dominique Venner gebruikte woord “boreaal” was nog niet gemunt, maar zou hierop zeker passen. Uiteraard gaat het te ver het gedachtegoed van Baudet nazistisch te noemen, enige verwantschap tussen zijn ideeënwereld en die van de nazi’s is onmiskenbaar: voorkeur voor de traditie met name in de architectuur en de muziek, geen nieuwlichterij, niks modern, en nationalistische oriëntatie: tegen wat hij noemt (vrij naar Roger Scruton) oikofobie. En.. ja, vooral boreaal, voor de goede verstaander een eufemisme voor “arisch”!
Programmatuur
Aan de componist Igor Stravinsky wordt de uitspraak toegeschreven dat muziek niets anders kan uitdrukken dan zichzelf. Muziek is een abstracte vorm van kunst is die met klanken werkt: toonhoogtes, timbres, samenklanken. Dat kan mooi of lelijk zijn, of boeiend of vervelend, maar is muziek in staat iets buitenmuzikaals te betekenen of te verbeelden? Zeker, je kunt in muziek patronen onderscheiden en die larderen met emotie: een opvolging van dalende tonen wordt als droevig ervaren, een vlot ritme als vrolijk en onbezorgd, langzaam betekent meestal ernstig. Maar denk aan stukken als Smetana’s Moldau, dat zou voor hetzelfde geld de Elbe of de Amazone kunnen zijn. Beethovens Vijfde wordt de “noodlots”symfonie genoemd (niet door Beethoven zelf!), maar horen we dat ook als niemand die naam heeft bedacht? Ravels infante défunte wiens dood verklankt wordt door de Pavane heeft nooit bestaan! Kunnen we in Vivaldi’s Vier Jaargetijden de winter van de zomer onderscheiden? De muzikale boodschap kan minder abstract worden door bijvoeging van tekst. Opera’s, protestliederen, chansons, cabaretteksten, kunnen alle een concrete boodschap uitdragen. Muziek kan hierbij een bijrol vervullen, maar ook essentieel zijn.
In dit verband: Bach heeft veel van zijn muziek voor de Mattheüs Passie een jaar later hergebruikt voor de begrafenis van Graaf Leopold van Köthen, die in 1728 was overleden en in maart 1729 werd begraven. Bach was erg gehecht aan deze vorst bij wie hij een groot aantal jaren op zeer prettige wijze in dienst was geweest. Bach zag er dus geen probleem in om de muziek die voor velen een religieuze beteneis heeft te recyclen voor een andere gelegenheid, met andere tekst en met een andere betekenis. Zo werd de aria “Erbarme dich” omgeschreven tot “Erhalte mich”, en werd het een gebed tot zielsbehoud. Het slotkoor „Wir setzen uns“ werd omgeschreven tot „Die Augen sehen nach deiner Leiche“. Kortom, wel degelijk muziek voor een bepaalde stemming, zeker ook voor een droevige gelegenheid, maar toch niet met de betekenis en zingeving die de trouwe luisteraar van de Mattheus Passie gewend is. Voor de religieuze luisteraar zal de dood van Jezus iets anders betekenen dan de dood van een graaf! Het is maar wat je erin hoort, en ook hoe je “geprogrammeerd” bent. Muziek is emotie, maar welke emotie, dat is een zaak van afspraak, of programmatuur.
Muziek emotioneert
Muziek wordt regelmatig in dienst van politieke of religieuze doelen gebruikt om verhevigde gevoelens op te roepen. Muziek is dan ook altijd verbonden geweest met de werkelijkheid van politiek en maatschappij, van oorlog, vrede, koningen en opstandelingen. Er bestaat nationalistische muziek, oorlogsmuziek, zelfs proletarische muziek. Bij belangrijke maatschappelijke gebeurtenissen vervult muziek een sleutelrol. Wat is een interlandwedstrijd zonder volkslied, een kerkdienst zonder gezangen, een propagandistische legerparade zonder marsmuziek, een demonstratie zonder protestliederen?
Een goede uitvoering van Bachs Mattheüs Passie, Beethovens negende, Verdi’s La Bohème, laat bij veel mensen sporen na. Een door het hele stadion meegebruld volkslied of operadeuntje brengt publiek in vervoering en zet voetballers tot betere prestaties aan dan een donderspeech van de trainer. Muziek emotioneert, dat is duidelijk, maar waarheen het gaat, waar de emotie je naar voert, of je vrolijk, verdrietig, opgewonden wordt, dat staat niet in de muziek. Hoe beleven we dat dan? Dat programmeren we erbij. We hebben zo onze ervaringen en we zien anderen ook emoties hebben. De componist vertelt ons wat hij heeft bedoeld en wij gaan dat ook voelen. Of: op die begrafenis was ik bij deze muziek erg geëmotioneerd en dus blijf ik dat voelen. Of: zo denk ik terug aan die mooie vakantie.
Deze video laat zien hoe het zingen van een lied in een vol stadion eenheid en kracht kan uitstralen mensen lijken zich enorm verbonden te voelen. Moderne versie van gemeentezang in de kerk? Het lied is afkomstig uit de Amerikaanse musical Carousel (Rodgers en Hammerstein) waar het gezongen wordt als troost voor iemand die zojuist haar man heeft verloren. Niemand in het stadion zal daaraan denken, het gaat vooral om eenheid en verbondenheid: