Demonstraties en revolutie
De Russische revolutie van 1917 kwam niet uit de lucht vallen: reeds in het begin van de 20e eeuw was er grote ontevredenheid bij de bevolking, met name bij boeren en arbeiders. Onder meer in Sint-Petersburg kwam het meermalen tot grote demonstraties en felle protesten met als dieptepunt de “bloedige zondag” van 9 januari 1905 toen het leger meer dan 4000 demonstranten die een petitie kwamen aanbieden neerschoot. Bizar dat dit de volle instemming had van Tsaar Nicolaas II die zijn zeer luxeleven bedreigd zag. Kunstenaars zochten bevrijding uit deze dreigende sfeer. Want het artistieke leven bloeide en er was volop ambitie, met name bij jongeren die vorm wilden geven aan een nieuw wereldbeeld. In de muziek die tot dan beheerst werd door bijvoorbeeld Tschaikovsky, Borodin, Rimsky-Korsakov zochten Moessorgsky, Stravinsky, Prokofiev en Skriabin nieuwe wegen, soms dromerig, soms hard en mechanisch. In de schilderkunst kwamen mensen op als Malevitsj, Larimov en Kandinsky, in de literatuur Brjoesov en Bely. Een (nog) onbekende jongeman Chagall probeerde hier aansluiting te vinden bij de gevestigde kunstenaars.
Sint-Petersburg, Bloedige zondag 1905
Het ballet
De danskunst is vanouds sterk verbonden met Rusland. Maar had men niet genoeg van de traditionele passen en aankleding? De groep Mir Iskoesstva duidelijk wel. Diaghilev, bezeten van ballet, ging voorstellingen organiseren voor een aantal dansers van het keizerlijke ballet die voor vernieuwing pleitten. Dit resulteerde in de oprichting door Diaghilev van de balletgroep Les Ballets Russes. Het doel van dit gezelschap was vernieuwing, loskomen van de geijkte kostuums en dansbewegingen. De choreografie werd enorm vernieuwd met vooral informele danspassen en ook meer informele costumering (bijvoorbeeld minder tutu’s). De voorstellingen in Sint-Petersburg waren een succes, maar belangrijker was dat door de contacten van Benois met Frankrijk in 1908 een tournee georganiseerd werd naar Parijs voor een programma van operafragmenten met ballet. De choreografie van Les Ballets Russes werd in de periode 1909 tot 1912 vormgegeven door Michel Fokine en was in tal van opzichten grensverleggend te noemen met vooral veel vrijere bewegingsvormen. Daarnaast keerde de mannelijke balletdanser prominent terug en individuele dansers werden ineens belangrijker dan het “corps ballet”. Er werden vaak meerdere enkelvoudige thema’s gekozen die vaak niet langer dan één akte duurden. De gewenste vernieuwing vond in Parijs een warm onthaal! Het was een uitweg uit de beknellende tijdgeest.
Alexandre Benois, geschilderd door Leon Bakst, 1898